ଭଲମନ୍ଦ ଚଉତିଶା

ନିଧି ରଥ

ଭାବାର୍ଥ- (୧-୫) ସଖିକୁ ସମ୍ବୋଧନ କରି କବି କହୁଛନ୍ତି- ସଖି, ସଂସାରରେ ଭଲମନ୍ଦ ରହିଛି । ଭଲକୁ ସମସ୍ତେ ଆଦର କରନ୍ତି ଓ ମନ୍ଦକୁ ଘୃଣା କରନ୍ତି । ସଂସାରରେ ଭଲ ମଧ୍ୟରେ ରହିଛି- କିଛି କିଛି ଦାନ ଦେବା କଦଳୀପତ୍ରରେ ଭୁଞ୍ଜିବା ବା ଭୋଜନ କରିବା ଓ କୃଷ୍ଣଙ୍କ ପାଦପଦ୍ମରେ ନିତି ଧ୍ୟାନ କରିବା । ଅପର ପକ୍ଷରେ ମନ୍ଦ କାର୍ଯ୍ୟ ଗୁଡ଼ିକ ହେଲା- ଭଳହ କରିବାରେ ଅଭ୍ୟସ୍ତ, କଅଁଳା ଗାଈ ଦୁଧ, କୃଷ୍ଣ ଓ ବୈଷ୍ଣବରେ ଅପରାଧ । ରେ ସଖି, ଖାଲଭୂମି ଚାଷ, ଖଣ୍ଡକ୍ଷୀରୀ ଗ୍ରାସ, ଗୁଣ ଚିହ୍ନୁଥିବା ରାଜାଙ୍କ ପାଖରେ ଖଟିବା ଭଲର ଲକ୍ଷଣ । ମନ୍ଦ ଲକ୍ଷଣ ମଧ୍ୟରେ ଅଛି ଖଳ ସଙ୍ଗରେ ମେଳ, ଖଣ୍ଡାଇତ କାଳ, ଖଣ୍ଡିଆ ଖଟୁଲି ଓ ହାଣ୍ଡିଶାଳରେ ଗୁହାଳ କରିବା ବା ହାଣ୍ଡିଶାଳକୁ ଗୁହାଳ ଭଳି କରିବା । ଗଙ୍ଗାରେ ସ୍ଥିତି, ଗୁରୁଜନମାନଙ୍କ ପାଖରେ ବିନତି ଉତ୍ତମ ଲକ୍ଷଣ । ହୋଇଥିବା ବେଳେ ତୁଛାରେ ଗୁମାନ, ଗୁପ୍ତରେ ମିଷ୍ଟାନ୍ନ ଖାଇବା, ଗର୍ଭବତୀ ନାରୀ । ସଙ୍ଗେ ରତିକ୍ରୀଡ଼ା ଭଲ ନୁହେଁ ।

ସଖି, ସ୍ନେହଭରା ବଚନ, ଘାଣ୍ଟୁଆ ବ୍ୟଞ୍ଜନ, ଘରର ଶିରୀ ସ୍ତ୍ରୀ ରତ୍ନ ଭଲ । ଅପରପକ୍ଷରେ ଘରଣୀ ବିଚ୍ଛେଦ, ଘଙ୍ଗୁଡ଼ି ମରା ନିଦ, ଘାସି (ଘୋଡ଼ାଙ୍କ ପାଇଁ ଘାସ କାଟୁଥିବା ଚାକର), ଘୁଷୁରି ଜଗୁଥିବା ଲୋକ ବା ପାଳକ ଓ ଘାଟ ଜଗୁଥିବା ଲୋକ ସହିତ ବିବାଦ ଭଲ ନୁହେଁ-। ନିର୍ମଳ ମନ, ନିର୍ଭୟ ସ୍ଥାନ, ନଖବାଛିଆ ସରୁଧାନ ବିହନ-ଏ ସବୁ ଭଲରେ ଗଣା । ନାସ୍ତିକ ପାଡ଼ସୀ (ପଡୋଶୀ), ନିର୍ଲ୍ଲଜ ପରିହାସୀ, ସବୁଦିନେ ରୋଗୀ, ସର୍ବଦା ପରବାସୀ ସବୁବେଳେ ମନ୍ଦ ମଧ୍ୟରେ ରହିବେ ।

ଭାବାର୍ଥ- (୬-୧୨) ସଖି, ଚତୁରକୁ ଚତୁରୀ, ଚୁଆ, ଚନ୍ଦନ, କସ୍ତୁରୀ, ଚନ୍ଦ୍ରମା ରାତିକୁ ଚମ୍ପକ ଗୋରୀ- ଏ ମାନେ ଭଲ ହୋଇଥିବା ବେଳେ ଚେଁ-ଚେଇଁଆ ଶାରୀ, ଚିକିଣିଆ ଭଣ୍ଡାରୀ, ଚାହୁଁଜଳକା, ବିଟପୀ ସ୍ତ୍ରୀ ମନ୍ଦ ଶ୍ରେଣୀର । ଛତ୍ରତଳ ଛାଇ, ଛୁଆ ମଇଁଷିଆ ଗାଈ, ଛଟକ ଥିବା ମାଈ- ଏମାନେ ଭଲ । ଅପର ପକ୍ଷରେ ଛିଣ୍ଡାଳୀ (ବ୍ୟଭିଚାରିଣୀ) ଭାର୍ଯ୍ୟା, ପୁତ୍ର, ଛଳ ଧରିବା ମିତ୍ର, ଛନ୍ଦ-କପଟରେ ଲିପ୍ତ ଥିବା ଭାଇ ମନ୍ଦ । ଜୁଆଇଁରେ ଆଦର, ଜୀର୍ଣ୍ଣପରେ ଆହାର, ଜୀବଜନ୍ତୁଙ୍କ ଠାରେ ଆଦର ସର୍ବଦା ଭଲ; କିନ୍ତୁ ଯାଚି କରି ଦେବା, ଜୁଆ ଖେଳି ହାରିବା ଓ ପ୍ରାଣଭୟରେ ଯୁଦ୍ଧ ଭୂମିରୁ ପଳାଇବା ଭଲ ନୁହେଁ ।

ସଖି, ଝିଅଙ୍କଠାରେ ସୋଗ (ସୁଆଗ) ଝଡ଼ି ପାଗରେ ପିଠା ଭୋଗ, ଝୁଡ଼ୁଙ୍ଗ ମଞ୍ଜିକୁ କୋଶିଲା (ଖୋସଡ଼ା) ଶାଗ ଭଲ । ଝପ ଝପ ଚାଲି କରି ଯାଉଥିବ, ପଡ଼ିଗଲେ ଗାଳି (ମଲି) ବୋଲି କହୁଥିବ, ଝାଳ ଗମଗମ ଓ ତାତଲା ବାଲି କେବେ ଭଲ ନୁହେଁ । ନୂଆରେ କଅଁଳିଥିବା ଶାଗ, ରଜାଙ୍କ ଅନୁରାଗ, ନାତିନାତୁଣୀଙ୍କ ବୁଢ଼ା (ଅଜା) ପରେ ସରାଗ ଭଲ ଲକ୍ଷଣ; କିନ୍ତୁ ନିର୍ମୂଳ (ଯାହାର ମୂଳ ନାହିଁ)ର ବୋଲ, ସର୍ପ ସଙ୍ଗରେ ଗେଲ, ନିଉଛୁଣିଆ ଚାଷ ଓ ହଡ଼ାବଳଦ – କଥା ଭଲ ନୁହଁ । ଛୋଟ ଛୋଟ ବଡ଼ି, ପେଡ଼ିରେ ଟଙ୍କା ରଖିବା, ଟାଣ (ଧନୀ) ଲୋକଙ୍କଠାରୁ କଉଡ଼ି ନେଉଥିବ- ଏହା ଭଲ କଥାରେ ଗଣା । ଟାଉଟାଉ କଥା, ଟମଟମ ନୟନ ଓ ଟାକର୍‍ଆ ସ୍ଥାନରେ ସାକ୍ଷୀ ହେବା ମନ୍ଦ କଥା, ଠାଣମାଣିକ ରୂପ ବା ସୁନ୍ଦର ରୂପ, ଠାଆ (ସ୍ଥାନ) ଦେଖି କୋପ କରିବା-। ଠିକଣା ପାଇଲେ ଧାପ (ତେଜ) ଦେଖାଇବା- ଏ ସବୁ ଭଲ; କିନ୍ତୁ ଯେଉଁଠି ସେଇଠି ଭୋଜନ କରିବା, ଠିଆ ହୋଇ ଆଚମନ କରିବା, ଠକ କାରବାରରେ ବିଶ୍ୱାସ ରଖିବା ମନ୍ଦ କାମ ।

ଭାବାର୍ଥ- (୧୩-୨୦) ସଖି, ଢମ-ଗାଆଣି ଗୀତ, ଡାହାଣୀ ସହିତ ସଙ୍ଗତ ଦଶିଆ ବୁଣା ତନ୍ତୀ ବା ପଣ୍ଡିତ- ଏ ସବୁ ଭଲ । ଡଗର ଲୋକର ପାଖ ହେବା, ଡକାୟତକୁ ବିଶ୍ୱାସ ଓ ଡାକ ବଚନକୁ ପରିହାସ କରିବା ଠିକ୍ ନୁହେଁ - ଏ ସବୁ ମନ୍ଦ । ମାଟିଗଦା (ଢିପା) ଶାଳ, ପାଣି ନାଳ, ତଗବ୍ରହ୍ମ କାହାଣୀ, ଜାଲଖଣ୍ଡା ଧରି ଯୁଦ୍ଧରେ ହଣାହଣି- ସଖି, ଏ ସବୁ ଭଲ । ଅନ୍ୟ ପକ୍ଷରେ ଢାଲିଆ ଖୋଷା (ଢାଲ କରୁଥିବା ଜୁଡ଼ା), ଢିଙ୍କିଶାଳ ବସା, ଗର୍ବୀ ପାଠୁଆକୁ ପ୍ରଶଂସା ଏ ଗୁଡ଼ିକ ମନ୍ଦରେ ଗଣା । ସରବ ସାମାନ୍ୟ ହେଲେ ମଧ୍ୟ ସତ୍‍କର୍ମ କରିବା, ଅଣମୁହିଁଆ ସଙ୍ଗରେ ବୁଲିବା- ଭଲ ଭିତରେ ଗଣା । ଅଣବିଶ୍ୱାସୀ ପୁରୁଷ, ଅଣହଳଦିଆ ଆଇଁଷ, ଅଣପୁରୁଷା ସଙ୍ଗରେ ପ୍ରୀତି- ଏ ସବୁ ମନ୍ଦ ।

ସଖି, ତତ୍‌କାଳ ଋଣ ଶୁଝିବା, ଘଟଣା ବା କଥାର ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟ ବୁଝିବା, ତାକତରକ (ସତର୍କତା) ସହିତ ଯୁଦ୍ଧ ଭୂମିରେ ଲଢ଼େଇ କରିବା ଭଲ କଥା । ତୁଣ୍ଡବଜା ଆଡ଼ତି (ଘରକାମ), ତରଦିଆ (ଶୁଣିବା) ପ୍ରେମ, ତୁଳାମୁହାଁକାଙ୍କ ପ୍ରାୟ ଭକ୍ତି- ଏ ସବୁ ପ୍ରହସନ, ଖରାପର ଲକ୍ଷଣ । ଥିଲା ଲୋକପାଖରେ ଆଶ, ଥଣ୍ଡା ଅଞ୍ଚଳରେ ବାସ, କିଛି ରଖି କିଛି ଖାଇବା ଭଲ ମଧ୍ୟରେ ଗଣା । ଅଥୟ ମନ, ଥାତି(ଗଚ୍ଛିତ) କରି ରଖିବା ଧନ, ଥିରିପାଣିଆ (ଧୀର ହାତ) ପୁରୋହିତ-ଏ ସବୁ ମନ୍ଦ କାମ । ମୂର୍ଖ ହୋଇ ନ ଥୁବା (ଦଲ୍ୟଳ) ରଜା, ଦରିଦ୍ରକୁ ଦାନ ଦେବା, ଦୁଷ୍ଟ ଲୋକର ନାକକାନ କାଟିବା ଉତ୍ତମ କାର୍ଯ୍ୟ । ଅନ୍ୟ ପଟରେ ଦୁର୍ବୁଦ୍ଧିଆ ମନ୍ତ୍ରୀ, ବଣିଆ, ସମ୍ମାନ ନ ପାଇ ଘରେ ଘରେ ଖାଇବା, ଦାରିଆ, ମଦୁଆ ଏମାନେ ମନ୍ଦ ଶ୍ରେଣୀର । ସଖି, ଭଲ ମଧ୍ୟରେ ଧରି ଆଣିଲା ବର, ଧନ ଅଜିଲା ପୁତ୍ର, ଧର୍ମ ଉପରେ ବିଶ୍ୱାସ ରଖୁଥିବା ଲୋକ ରହିଛନ୍ତି । ଧକାଦିଆ ଦାନ, ଧିକାରିଆ ଜୀବନ, ଧୂଆଁଧୂଳି ପାଉଁଶ ମିଶି ବହିବା ପବନ- ଏ ସବୁ ମନ୍ଦ । ନିଜର ବିଦ୍ୟାକୁ ଘୋଷିବା, ନିରିମାଖିକୁ ପୋଷିବା, ନୈଷ୍ଠିକ ବ୍ରାହ୍ମଣ ଓ ନିର୍ଜଳା ଏକାଦଶୀ ଭଲ ଭିତରେ ଗଣାଥିବା ବେଳେ ଖରାପ ମଧ୍ୟରେ ରହିଛି ନଷ୍ଟ ଗୋରସା, ନିଷ୍ଠୁର ଭାଷା, ନିଜର ଥାଉ ଥାଉ ପରକୁ ଆଶା କରିବା- ଏହା ଭଲ ନୁହଁ ।

ଭାବାର୍ଥ- (୨୧-୨୬) ସଖି, ସଂସାରରେ ପ୍ରତାପୀ ପାଳକ ରାଜା, ହେଜୁଥିବା । ପାତ୍ର, ପବିତ୍ର ବ୍ରାହ୍ମଣର ପାଦପୂଜା କରିବା ଭଲ ସୂଚନା । ପୁରୁଣା ବାଇଗଣ, ପାପକଥା ଶ୍ରବଣ, ପାହାନ୍ତି ପ୍ରହରରେ ନିଦ୍ରା ଓ ରମଣ ମନ୍ଦ କଥା । ଲଗାଇଥିବା ଫୁଲର ସୁବାସ, ଘଟାଇବା ଜ୍ୟୋତିଷ, ଫୁଟି ବିକଶିବା ନିର୍ମଳ ଯଶ ଭଲ ହୋଇଥିବା ବେଳେ ପାଲଟା ବସନ, ଫାଟିଗଲା ସୈନ୍ୟ (ସୈନ୍ୟଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଫାଟ), ଫାଟୁଆ ପାଇକକୁ ଯୁଦ୍ଧ ଭୂମି ଅସମାନ ରହିବା ମନ୍ଦ ନିଶ୍ଚୟ । ସଖି, ଯଶସ୍ୱୀ ବୈଦ୍ୟ, ଉଦାସୀ ବ୍ରାହ୍ମଣ, ବୋଧା (ଶୁଣିବା) ମହନ୍ତ, ବ୍ରହ୍ମଚାରୀ ସନ୍ନ୍ୟାସୀ- ଏମାନେ ଉତ୍ତମ । ହରପାଣିଆ (ହଇରାଣିଆ) ବନ୍ଧୁ, ବୈଷ୍ଣବ, ଗୋସାଣିଆ (ଡାଆଣିଆ)- ଏମାନେ ସର୍ବଦା ମନ୍ଦ ।

ସଖି, ଷଡ଼ରସ ଭୋଜନ, ଯିବା ଆସିବା କରିବା ବେଳେ ଭୟ କରିବା, ମହାଭାରତ ଭାଗବତ ପଢ଼ା ସର୍ବଦା ମନୋନିବେଶ ଭଲ ଲକ୍ଷଣ । ଭାଟକୁ ଭୁଲ ବୁଝିବା, ଭାର୍ଯ୍ୟକୁ କ୍ରୋଧ ଦେଖାଇବା, ଭଉଣୀ, ଭିଣୋଇ ଓ ଭଣଜାଠାରେ ଭଲ ଭାବ ନ ଦେଖାଇବା ମନ୍ଦ କାର୍ଯ୍ୟ ! ମହତ ଲୋକଙ୍କୁ ଶରଣ ପ୍ରଦାନ, ମୁହାଁସିବା (ଅଗ୍ରସର ହେବା) କରଣ, ମୁଗଶାଗଭଜା, ମାଛ ତରକାର ଭଲ ମଧ୍ୟରେ ଗଣା । ଅନ୍ୟ ପକ୍ଷରେ ମଦ୍ୟପ ବ୍ରାହ୍ମଣ, ମାତାପିତାଙ୍କୁ ଯିଏ କଷ୍ଟ ଦିଏ, ମୂର୍ଖ ଲୋକଙ୍କ ଆଗରେ ଶାସ୍ତ୍ରପୁରାଣ ଆଲୋଚନା- ଇଏ ଅବାସ୍ତବ, ମନ୍ଦ । ଯଥାର୍ଥ କଥା କହିବା ବା କରିବା, ଦୁଃଖକୁ ସହିଯିବା, ଯାବତ ଜିଇଁବା, କାହାକୁ ହାତ ନ ପାତିବା ଭଲ ଗୁଣର ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ; କିନ୍ତୁ ଯମକଷ୍ଟ ଅନୁଭବ, ଯୋଗୀଙ୍କୁ ପରାଭବ ଦେବା, ଯୁବାସ୍ତିରୀ ହୋଇ ଯେବେ ଭାବ ନ ଜାଣିବ, ତେବେ ଏ ସବୁ ଭଲ ନୁହେଁ ।

ଭାବାର୍ଥ- (୨୭-୩୪) ସଖି, ରସିକ ପାଖରେ ରସ, ଶିତ୍ରୁଠାରେ ରୋଷ, ହୃଦମଧ୍ୟରେ ସର୍ବଦା ରାମନାମ ଘୋଷା- ଏ ସବୁ ଭଲ ମଧ୍ୟରେ ଗଣା । ମନ୍ଦ ମଧ୍ୟରେ ରଜବତୀ ସଙ୍ଗରେ ମାତିବା, ରାଜାଆଜ୍ଞାକୁ ଭଙ୍ଗ କରିବା, ରାତିଦିନ କେବଳ ସାଂସାରିକ ମୋହରେ ଘାଣ୍ଟି ହେବା, ସେ ସମ୍ପର୍କରେ ଆଲୋଚନା କରିବା ରହିଛି । ଦେବତା ରହିଥିବା ଗୃହ, ଲକ୍ଷ୍ମଣବନ୍ତ ଦେହ, ଲେଉଟି ଲେଉଟି ପଚାରିବାର ସ୍ନେହ ବା ବାରମ୍ବାର ଅନୁରାଗ ଦେଖାଇବା ଭଲ ଲକ୍ଷଣ । ଅନ୍ୟପକ୍ଷରେ ଲାବାଡ଼ିଆ (କଟୁ)ବଚନ, ଲମ୍ବଚେରା ବିହନ, ଲୋଡ଼ା ପଦାଘରେ ହତଜ୍ଞାନ ହେଲା ମନ୍ଦର ଲକ୍ଷଣ । ହାଡ଼ଭଙ୍ଗା ଆୟ, ଘୋଡ଼ାଚଢ଼ା ସିପାହ, ଭାଇବନ୍ଧୁ ନିଜର ହେବା- ଏହା ଭଲ; କିନ୍ତୁ ଅପରପକ୍ଷରେ ବିଦେଶରେ ରହି ପର ସ୍ତ୍ରୀ ସଙ୍ଗରେ ମାତିବା, ବିଧବା ସ୍ତ୍ରୀ ସହିତ ରମଣ କରିବା, ବିଦ୍ୟାର ନଗର ଛାଡ଼ି ଅନ୍ୟ ଦେଶ ଭ୍ରମଣ କରିବା ଶାସ୍ତ୍ରରେ ବାରଣ କରାଯାଇଛି । ଏ ମନ୍ଦ କାର୍ଯ୍ୟ । ସଖି, ଶାସ୍ତ୍ର ପଢ଼ବା ଲୋକ, ଶିକ୍ଷିତ ପୁତ୍ର, ଶୋଭାବନ୍ତ ଲୋକକୁ କୁଳ ଶଉଚ ଆଚାର ଜଗତରେ ମଙ୍ଗଳକାରକ; କିନ୍ତୁ ଶ୍ରୀବନ୍ତ ହୋଇ କୃପଣ ହେବା, ଶାସ୍ତ୍ର ପଢ଼ି ଦୁଷ୍ଟ ଦୁର୍ଜନ ହେବା ଓ ନିଜ ଗ୍ରାମକୁ ଶତ୍ରୁ ହାତରେ ସମର୍ପି ଦେବା ଭଲ କାର୍ଯ୍ୟର ପରିପନ୍ଥୀ ।

ସଖି, ସଂଶୟକୁ ଦୂର କରୁଥିବା ଗୁରୁ, ସରୁ ସୂତା କାଟିବା, ପାରୁ ନ ପାରୁ ସିଦ୍ଧି ପାଇଁ ଜପ କରିବା ଭଲ କଥା । ସେବା କରିବା ସୁଖ ନ ପାଇବା, ସନ୍ଧ୍ୟା ସମୟରେ ରମଣ ଓ ଶୟନ ମନ୍ଦ କାର୍ଯ୍ୟର ଲକ୍ଷଣ । ଶ୍ୱଶୁର ଘରେ ରହୁଥିବା, ସବୁରି ସଙ୍ଗରେ ଅପ୍ରୀତିଭାବ କରୁଥିବା ଲୋକ ସଂସାରରେ ନିନ୍ଦା ଶୁଣିଥାଏ । ଶଳା-ଭିଣୋଇ ସୁଖ, ସମୟ ଜାଣି ଦୁଃଖ ଓ ଗୁଣ୍ଡିଚା ଯାତ୍ରା ଦେଖା ଭଲ କାର୍ଯ୍ୟରେ ଗଣା । ହବିଷ ସଙ୍ଗରେ ଦହି, ହୀରାମାଣିକ ବହନକାରୀ ଓ ହରିନାମ ଗାଉଗାଉ ତା’ର ପିଣ୍ଡରୁ ପ୍ରାଣ ଯିବା- ଉତ୍ତମଗୁଣର ଲକ୍ଷଣ; କିନ୍ତୁ ହସି ହସି କହିବା, ହିଂସା କଳହରେ ମାତିବା, ହତ୍ୟା ଘଟଣାରେ ଜଡ଼ିତ ହେବା ମନ୍ଦ କାମ । ଶ୍ରୀକ୍ଷେତ୍ରରେ ନିବାସ, କ୍ଷତ୍ରିୟଙ୍କ ସାହସ, କମ୍ ସମୟ ପାଇଁ ହେଲେ ମଧ୍ୟ ପ୍ରଭୁଙ୍କର ଦାସ ହେବା ଭାଗ୍ୟରେ ଥିଲେ ଏ ସବୁ ମହତ୍ କାର୍ଯ୍ୟର ପରିଚୟ; କିନ୍ତୁ ଯେଉମାନେ କ୍ଷୁଦ୍ରବୁଦ୍ଧି ସମ୍ପନ୍ନ ଚାକର, ଖାରିଯୁକ୍ତ ଶାକର ଓ କ୍ଷମାବିହୀନ ସାମନ୍ତ, ମୁଣ୍ଡ ଖପୁରରେ ଆଘାତ (ଟାକରା) ଲାଗିଥିବ- ଏ ସବୁ ମନ୍ଦ ଶ୍ରେଣୀର ।